بهطور کلی عوامل اقتصادی سهم به سزائی در پیشرفت تمدن بشری داشتهاند. درک این مهم نیازی به مارکسیست بودن ندارد. اصطلاح تمدن خود از بارِ معناییِ دوگانه برخودار است. بدین معنا، تمدن مفهومی است هم مادی و هم معنوی. از آن رو آنگاه که سخن از پیشرفت تمدن بشر به میان میآید، هردو معنا مدنظر است. تاریخ بشریت در حقیقت عبارت است از تاریخ رهایی روزافزون انسان از قید محرومیتهای مادی حیات و به عبارتی توسعه اقتصادی و به همان سان تاریخ آزادی هرچه بیشتر انسان از اسارتهای روحانی حیات خویش