آینده‌پژوهی بومی (اسلامی ـ ایرانی) و دستاوردهای متصور آن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشگاه صنعتی مالک اشتر، تهران، ایران

2 استادیار پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران.

چکیده

آینده‏پژوهی دانش شناخت، توصیف، ترسیم و شکل‏دهی به آینده زندگی بشر در ابعاد و زمینه‌های گوناگون است. آینده‏پژوهی دانشی مهم برای آینده هر جامعه‏ است که هم به‌لحاظ نظری و چه به‌لحاظ عملی با ارزش‏ها، معارف، فرهنگ، شرایط و زمینه‌ها و نیازهای هر جامعه عجین‌بوده و طبعاً هر کشوری نگاه بومی و خاص خود را به آینده دارد. به‌همین‌دلیل و با توجه به فرهنگ غنی اسلامی و ایرانی کشورمان، آینده‏پژوهی اسلامی ـ ایرانی می‏تواند مضمون بومی آینده‏پژوهی در کشور ما را تشکیل دهد. مقاله حاضر پس از بحث درباره آینده‏پژوهی اسلامی و ابعاد آن، چهارده مورد از دستاوردها اصلی آن را در چهار محور علمی، اجتماعی، سیاسی و حقوقی معرفی کرده است. روش پژوهش، استفاده از مطالعه نظام‌مند ادبیات و تحلیل آثار پیشین بوده است. بررسی ما نشان می‌دهد آینده‌پژوهی اسلامی از منظر ذی‏نفعان مختلف (به‏خصوص جامعه، حکومت و دانشمندان) کارکردهای متفاوتی دارد. آینده‌پژوهی اسلامی، از نظر عمومی و برای جامعه به‌منزله راهنمایی برای حرکت به‌سمت تعالی، امید و سعادت دنیوی و اُخروی است. از دید اندیشمندان، منظر دینی می‏تواند افق‏های جدید و راهکارهایی ارائه دهد که کمبودهای نظری و عملی علم را در قبال شناخت و ترسیم آینده جبران نماید. از نظر حاکمیت، آینده‏پژوهی اسلامی می‏تواند به‌عنوان چارچوب واقعی برای پیشرفت و حکمرانی باشد و هم به‌مثابه ابزاری برای توجیه سیاست‏ها و اقدامات به‌کار گرفته شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Indigenous Islamic-Iranian Future Studies and Its Plausible Achievements

نویسندگان [English]

  • farhad nazarizadeh 1
  • Farzaneh Mir shahvelayati 2
1 Assistant Professor, Malek e Ashtar University of Technology, Tehran, Iran
2 Assistant Professor, Institute for Humanities, Cultural Studies, Tehran, Iran.
چکیده [English]

Future studies is the science of cognition, description and formation of the future of human life in various dimensions. It is an important science for the future of all countries, which is closely related to the values, knowledge, culture, conditions, contexts and needs of every society, both theoretically and practically. Naturally, every country has its own indigenous and significant perspective towards the future. In this line, considering the rich Islamic-Iranian culture, Islamic-Iranian future studies can form the indigenous theme of future studies in Iran. After discussing Islamic future studies and its dimensions, this essay has introduced fourteen of its main achievements in four scientific, social, political and legal fields. The research method, employed by the Author is systematic study of the existing literature and analysis of previous works. Our study shows that the Islamic future studies has different functions from the point of view of different stakeholders (especially society, government and scientists). Islamic future studies, from the general point of view and for the society, is a guide to move towards excellence, hope and happiness in this world and the hereafter. From the point of view of academics, the religious perspective can offer new horizons and solutions that compensate for the theoretical and practical shortcomings of science in terms of cognition of the future. In terms of governance, Islamic future studies can be employed as a framework for progress and governance and as a tool to justify policies and actions.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Religion and Futures studies
  • Islamic Futures studies
  • Science Islamization
  • Islamic futures studies applications
آقاپور، علی و پهلوان، فاطمه (1386). آینده‌نگری؛ مبانی، ضرورت‌ها و روش‌شناسی‌ها. راهبرد توسعه، 9(1)، 154-176.
آویارد، هلن (1390). چگونه یک تحقیق مروری انجام دهم. ترجمه صرامی‌فروشانی و علی‌پورگراوند، تهران: جامعه‌شناسان.
ابراهیم‌نژاد، محمدرضا (1385). پیامبران و تمدن آینده بشر. درس‌هایی از مکتب اسلام، سال چهل و ششم، (2)، 43-50.
ابطحی، سید حسین؛ بودلایی، حسن و جهرمی، علیرضا (1390). درآمدی بر مبانی انسان شناسی الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت. دومین کنگره ملی علوم انسانی،
ابوالقاسمی، محمدجواد (1385). شناخت فرهنگی. ترجمه سیاوش نادری‌فارسانی، تهران: مؤسسه فرهنگی هنری عرش پژوه.
الالوانی، طاها ج. (1374). اسلامی‌سازی معرفت: دیروز و امروز. ترجمه مسعود پدرام، رهیافت. (11)، 37-47.
الهی‌نژاد، حسین (1386). آینده‌نگری و فرجام تاریخ بشر. انتظار موعود، 7(21)، 81-122.
خمینی، روح‌الله (1368). صحیفه نور (جلد 9). تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(رحمت‌الله‌علیه).
بهروزلک، غلامرضا (1388). سیاست و مهدویت. قم: حکمت رویش.
بهروزلک، غلامرضا و میرشاه‌ولایتی، فرزانه (1390). آینده جهان اسلام از منظر دو آینده پژوه مسلمان: «سردار» و «المانجرا». شرق موعود، 5(19)، 131-155.
بل، وندل (1392). مبانی آینده‌پژوهی: تاریخچه، اهداف و دانش. ترجمه مصطفی تقوی و محسن محقق، تهران: مؤسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی.
پایا، علی (1388). آیا «الگوی توسعه ایرانی اسلامی» دست یافتنی است؟. روش‌شناسی علوم انسانی، 15(60)، 31-60.
پدرام، ع. (1392). امکان‌پذیری آینده‌پژوهی اسلامی. (رساله دکتری). دانشگاه بین‌المللی امام خمینی(رحمت‌الله‌علیه)، قزوین، ایران.
پرتو، امین (1390). علوم انسانی و میراث تمدن اسلامی: کاربردی‌سازی میراث فلسفی اسلامی در نظام آموزش و پژوهش کشور در حوزه علوم انسانی. دومین کنگره ملی علوم انسانی.
خامنه‌ای، سیدعلی (1369). بیانات ‌در ‌دیدار مسئولان کشوری و ‌لشگری و میهمانان کنفرانس وحدت اسلامی. (16/7/1369). پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری. yun.ir/ugel4c
خامنه‌ای، سیدعلی (1373). بیانات ‌در ‌دیدار کارگزاران نظام. (4/6/1373). پایگاه حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌اله العظمی خامنه‌ای. https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=2721
خامنه‌ای، سیدعلی (1392). بیانات ‌در ‌دیدار اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی. (19/9/1392). پایگاه حفظ ونشر آثار حضرت آیت‌اله العظمی خامنه‌ای. https://farsi.khamenei.ir/news-content?id=24687
خزایی، حسین (1391). ضرورت ها و مبانی معرفت شناسی آینده پژوهی. (پایان‌نامه کارشناسی ارشد). دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (رحمت‌الله‌علیه)، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، قزوین، ایران.
خلیلیان، محمدجمال (1381). اسلام و توسعه. ویراستاران محمدجواد شریفی و حمیده انصاری، قم: مرکز مطالعات و پژوهش‌های فرهنگی حوزه علمیه.
خیری، حسن (1389). مقایسه پارادایم دینی (اسلامی) با پارادایم های اثباتی، تفسیری و انتقادی. معرفت فرهنگی اجتماعی، 1(2)، 7-32.
دورتیه، ژان فرانسوا (1382). علوم انسانی: گستره شناخت‏ها. ترجمه جلال‌الدین رفیع‌فر؛ ناصر فکوهی و مرتضی کتبی. تهران: نشر نی.
دورکیم، امیل (1383) صور ابتدایی حیات دینی. ترجمه باقر پرهام، تهران: نشر مرکز.
رادمنش، عزت‌الله (1361). قرآن جامعه‌شناسی اتوپیا: قرآن و عقاید اجتماعی. تهران: امیرکبیر.
رامین، فرح (1389). ساختار معرفت در فرهنگ اتوپیای مور و آرمان‌شهر مهدوی. مشرق موعود، 4(13)، 59-88.
ریمون، آرون (1370). مراحل اساسی سیر اندیشه در جامعه‌شناسی. ترجمه باقر پرهام، تهران: انتشارات علمی.
زارعی، هوشنگ (1390). آسیب‌شناسی تفکر آرمانشهر در تمدن اسلامی و رویکردهای متفکران مسلمان. دومین کنگره ملی علوم انسانی.
سند تحول ‌بنیادین ‌آموزش ‌و پرورش (1390). تهران: دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی وزارت آموزش و پرورش.
سوزنچی، حسین (2010). علم دینی از منظر آیت‌الله جوادی آملی. حکمت اسراء، 4(2)، 63-88.
شورای عالی انقلاب فرهنگی (1379). سیاست‏های راهبردی اسلامی شدن دانشگاه‏ها. تهران: مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.
شورای عالی انقلاب فرهنگی (1392). سند دانشگاه اسلامی. تهران: مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.
عبیری، غلامحسن (1385). دانشگاه و تعارض مشروع. تهران: آیدن.
عیوضی، محمدرحیم و پدرام، عبدالرحیم (1394). نظام «نگرش آینده پژوهی» اسلامی. راهبرد اجتماعی فرهنگی، 4(16)، 77-96.
فارابی، ابونصر (1364). احصاء العلوم. ترجمه خدیوجم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
فاضل‌قانع، حمید (1388). آینده‌پژوهی و جامعه مطلوب اسلامی. معرفت فرهنگی اجتماعی، سال اول، (1)، 45-68.
فشی، م و نظری‌زاده، فرهاد (1391). مقدمه‌ای بر تحلیل آینده‌پژوهی اسلامی و غربی. تهران: مؤسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی، مرکز آینده‏پژوهی علوم و فناوری‏های دفاعی، تهران.
فی، برایان (1382). فلسفه امروزین علوم اجتماعی با نگرش چندفرهنگی. ترجمه خشایار دیهیمی، تهران: طرح نو.
قانعی‌راد، سید محمدامین (1386). تعاملات و ارتباطات در جامعه علمی: بررسی موردی رشته علوم اجتماعی. تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
قربانی، سعید (1385). آینده‌اندیشی از منظر اسلام (با بهره‌گیری از تفاسیر قرآن کریم). اولین همایش آینده پژوهی، تهران: دانشگاه صنعتی امیرکبیر.
قربانی، قدرت‌الله (1383). هویت ملی از دیدگاه استاد مطهری. فصلنامه مطالعات ملی، 5(18).
کارگر، رحیم (1388). آینده پژوهی مهدوی. انتظار موعود، 9(28)، 65-106.
گلشنی، مهدی (1385). از علم سکولار تا علم دینی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
گوشه، مارسل (1385). دین در دموکراسی و حقوق بشر. ترجمه امیر نیک‌پی، تهران: نگاه معاصر.
لقمان‌نیا، مهدی و احمدی‌یگانه، طیبه (1390). واکاوی مؤلفه‌های هویت ملی در پایان‌نامه‌های دانشجویی. دومین کنگره ملی علوم انسانی،
مجمع تشخیص مصلحت نظام (1382). سند چشم‌انداز ‌1404‌جمهوری اسلامی ایران. تهران.
مریجی، شمس‌الله (1387). سکولاریسم و عوامل اجتماعی شکل‌گیری آن در ایران. قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (رحمت‌الله‌علیه).
مصباح، علی و رحیمی، سلمان‌علی (1389)، دین و جامعه فراسکولار؛ نقدی بر نظریات هابرماس درباره دین در جهان مدرن. فصلنامه معرفت فرهنگی اجتماعی، سال اول، (4)، 151-178.
مصباح یزدی، محمدتقی (1377). حقوق و سیاست در قرآن. قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (رحمت‌الله‌علیه)، قم.
مصباح یزدی، محمدتقی (1391). اسلام و پیش‌گویی آینده؛ فرصت‌ها و تهدید‌ها. اسلام و پژوهش‌های مدیریتی، 1(4)، 15-17.
مطهری، مرتضی (1394). پیرامون انقلاب اسلامی. تهران: صدرا.
مظفری، علی (1388). آینده‌پژوهی، بستر عبور از مرزهای دانش. پژوهشنامه نظم و امنیت انتظامی، 2(4)، 25-47.
مکارم‌شیرازی، ناصر (1380). حکومت جهانی مهدی (عجل‌الله تعالی فرجه‌الشریف). قم: نسل جوان.
منصوری، رضا (1384). ایران را چه کنم؟ سامان‌دهی و نابسامانی‏های توسعه علمی. تهران: کویر.
مهدوی‌آزادبنی، رمضان (1388). پست مدرن و دین: تهدید یا فرصت. نشریه فلسفه، 37(4)، 61-77.
ندرلو، بیت‌الله و موسی‌زاده نعلبند، صدیقه (1390). قرآن، حیات معقول و علوم انسانی یا مدلی برای علوم انسانی اسلامی ایرانی. دومین کنگره ملی علوم انسانی،
وبر، ماکس (1370). دانشمند و سیاستمدار. ترجمه احمد نقیب‌زاده، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
همیلتون، ملکم (1377)، جامعه‌شناسی دین. ترجمه محسن ثلاثی). تهران: نشر تبیان.
 
Bell, W. Foundations of Futures Studies, Volume 1: Human Science for a New Era. Transaction Publishers. https://books.google.com/ books?id=ILJ_pfMgLqsC
Center, P. R. (2012). The Global Religious Landscape: A Report on the Size and Distribution of the World’s Major Religious Groups as of 2010. https://assets.pewresearch.org/wp-content/uploads/sites/11/ 2014/01/global-religion-full.pdf
Grenz, S. J. (1996). A Primer on Postmodernism. Wm. B. Eerdmans Publishing.
Sardar, Z. (1985). Arguments for Islamic Science. Aligarh Centre for Studies on Science. https://multiversityindia.org/wp-content/ uploads/2010/05/arguments-for-islamic-science1.pdf.
Strauss, L. (1995). Liberalism ancient and modern. University of Chicago Press.
Wan Zakaria, W. F. A. B. (2010). Futures studies in contemporary Islamic and Western thought: a critical study of the works of Ziauddin Sardar, Mahdi Elmandjra, Alvin Toffler and Daniel Bell, University of Birmingham.
Worden, S. (2005). Religion in strategic leadership: A positivistic, normative/theological, and strategic analysis. Journal of Business Ethics, (57), 221-239.